NHỮNG NGUY CƠ VÀ THÁCH THỨC

18/03/2015

Phỏng vấn GS David Shambaugh về những nguy cơ thách thức sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Trung Quốc

Chris Buckley thực hiện, The New York Time, 15-3-2015

Phạm Gia Minh dịch

Được châm mồi lửa bởi bài viết gần đây của GS Shambaugh trên tờ Wall Street Journal, một cuộc tranh luận sôi nổi đã bùng lên khi tác giả nhận định rằng “ván bài cuối cùng cho sự cầm quyền của Đảng Cộng sản Trung Quốc đã bắt đầu” và sự ra đi của Đảng Cộng sản Trung Quốc rất có thể sẽ “kéo dài, hỗn loạn và đầy bạo lực”. Một số chuyên gia tán thành với quan điểm của ông và cho rằng trạng thái trật tự và sự phồn vinh bề ngoài của Trung Quốc thực ra là đang che đậy những nguy cơ tiềm ẩn đối với sự lãnh đạo của Đảng cầm quyền. Một số khác lại cho rằng Đảng Cộng sản Trung Quốc mạnh và dẻo dai cả về chính trị và kinh tế hơn những gì mà GS Shambaugh đã khẳng định. Trong cuộc trả lời phỏng vấn này ông đã giải đáp một số thắc mắc nảy sinh sau bài viết nêu trên.

Câu hỏi:

Mấy năm trước GS cho xuất bản cuốn sách: “Đảng Cộng sản Trung Quốc – sự hao mòn và thích nghi” để chỉ ra năng lực của Đảng Cộng sản Trung Quốc trong việc khắc phục hoặc kiềm chế được những khó khăn của mình, chẳng hạn như nạn tham nhũng và sự xói mòn uy tín thông qua con đường học hỏi và thích nghi.

Tuy nhiên đánh giá gần đây của GS về tương lai tồn tại lâu dài của Đảng để cầm quyền lại ảm đạm hơn nhiều. Vậy điều gì đã khiến GS thay đổi quan điểm trước kia?

Trả lời:

Cuốn sách tôi viết về Đảng Cộng sản Trung Quốc hoàn thành năm 2007 và được in năm 2008. Thời điểm xuất bản là quan trọng bởi lẽ như anh biết đấy, tôi đã nhấn mạnh trong phân tích đó rằng Đảng tiến hành một số bước đi mang tính “thích nghi” nhằm hợp pháp hóa, tái cơ cấu lại và tự cứu mình. Cuốn sách đã phân tích tỉ mỉ các nguyên nhân của sự thích nghi – mà chủ yếu đúc rút ra từ các công trình nghiên cứu của Đảng vì sao Liên Xô và các quốc gia Lêninnít khác sụp đổ.

Thêm vào đó còn một lý do khác đó là lúc đó, vào thời điểm tôi thực hiện cuốn sách, Đảng Cộng sản Trung Quốc có những vị lãnh đạo cao nhất, đặc biệt là Chủ tịch Giang Trạch Dân và thủ túc của ông là Tăng Khánh Hồng – Phó Chủ tịch, người đã nhận thức được bài học quan trọng nhất sau sự ra đi của Liên Xô đó là Đảng phải tiên phong thực hiện và năng động ở ngay bộ máy lãnh đạo.

Như vậy thì cuốn sách chủ yếu đề cập tới sự “thích nghi” mà Đảng lúc đó tiến hành. Tuy vậy cũng cần nhớ tới một từ khác trong tên sách đó là “sự hao mòn”. Lý do tại sao điều này lại quan trọng mà tôi khi đó đã chỉ rõ và vẫn tiếp tục nhấn mạnh hôm nay đó là sự hao mòn trong giai đoạn cuối của một đảng độc quyền kiểu Lêninnít hoặc các nhà nước chuyên chế khác là tình trạng bình thường, tự nhiên và ắt phải xảy ra. Câu hỏi được đặt ra ở đây là: các Đảng Lêninnít sẽ làm gì để đối phó với sự hao mòn và ngăn chặn một sự suy tàn tất yếu? Về nguyên tắc các đảng đó có thể hành động theo phương thức phản động và phòng thủ – tức là cầm quyền bằng trấn áp vì mục đích thiết thân, thảng hoặc chúng có thể trở nên tiên phong hành động và năng động, thực thi một phong cách lãnh đạo cởi mở, nỗ lực định hướng và quản trị sự đổi thay. Khoảng từ năm 2000 tới năm 2008 dưới sự bảo trợ của Tăng Khánh Hồng, Đảng Cộng sản Trung Quốc đã lựa chọn phương hướng thứ hai. Nhưng kể từ giữa năm 2009 sau khi Giang Trạch Dân nghỉ hưu thì đường lối đó theo nhìn nhận của của tôi, đã đột ngột bị thay đổi. Người ta có thể xác định thời gian rất chính xác – ngày 17 tháng 9 năm 2009 – một ngày sau Hội nghị trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc khóa 17 vừa bế mạc. Hội nghị này bàn về “công tác xây dựng Đảng” đã đưa ra một “quyết định” rất cấp tiến về cơ bản hệ thống hóa tất cả những gì Giang Trạch Dân và Đảng đã thực hiện trong giai đoạn 8 năm trước đó. Lúc đó tôi đang sống ở Bắc Kinh và khi đọc được tin này liền nghĩ “Thật tuyệt vời!”.

Thế nhưng điều này đã không xảy ra. Trên thực tế Đảng càng ngày càng trở nên lo sợ trong suốt mùa Xuân và Hè với các cuộc bạo loạn ở Tây Tạng và Tân Cương. Bởi vậy tôi phỏng đoán rằng văn bản của Hội nghị trung ương Đảng chỉ là một hình thức tổng kết công cuộc cải cách của những năm trước đó nhưng vẫn phải công bố ra bởi lẽ nó đã được chuẩn bị trong suốt gần một năm và cũng khó trước bàn dân thiên hạ lại công bố rằng Đảng đang đi ngược lại đường lối trước đây để quay trở về với chính sách trấn áp tàn nhẫn và từ bỏ cải cách chính trị mang tính tiên phong thực hiện và năng động. Đó mới thực sự là những gì đã diễn ra.

Tôi có luận thuyết riêng của mình để lý giải vì sao họ lại quay ngược đường lối và về bản chất là đã đồng hành với hệ thống quan liêu [công chức – ND] hùng mạnh được ban cho những quyền lợi to lớn khi quản lý các lĩnh vực như tuyên truyền, an ninh nội địa, quân Giải phóng, Cảnh sát vũ trang, các doanh nghiệp Nhà nước – tôi đặt tên cho chúng là “hình 4 cạnh bằng thép” vì chúng có thể thuyết phục Tổng Bí thư Hồ Cẩm Đào (lúc này đã không còn làm việc với Tăng Khánh Hồng nữa) rằng Đảng sẽ mất kiểm soát tình hình nếu không trấn áp bạo loạn và xiết chặt quản lý trong nhiều lĩnh vực đời sống. Còn có những yếu tố khác nữa nhưng trong nền chính trị Trung Quốc những lý giải và lập luận của bộ máy quan liêu xưa nay đều tỏ ra rất quan trọng. Trong việc trấn áp cũng thấp thoáng ánh kim của những khoản tiền lớn và ngân quỹ của những bộ máy quan liêu (công chức – ND) đó [hình 4 cạnh bằng thép – ND] đều căng phồng như một kết cục có hậu.

Như vậy đã có một sự thay đổi trong quan điểm của tôi về chiến lược và chiến thuật lãnh đạo của Nhà nước và Đảng Cộng sản Trung Quốc. Đơn giản là vì Trung Quốc và Đảng Cộng sản cũng đã thay đổi!

Chẳng có nhà quan sát tình hình Trung Quốc nào lại có thể gắn kết mãi với các lập luận khi chúng đã mất đi nền tảng thực nghiệm. Trên thực tế tôi từng phát biểu trước công luận, đi giảng bài và xuất bản sách về những vấn đề vừa nêu trong suốt 5 năm qua. Tôi sẽ là người đầu tiên hoan nghênh sự trở lại của một nhà lãnh đạo chính trị cấp tiến kiểu như Tăng Khánh Hồng. Đảng Cộng sản Trung Quốc có nhiều sự lựa chọn nhưng trấn áp có lẽ là một “phương thức phá sản”, tuy nó không phải là cách lựa chọn duy nhất. Cởi mở và tiên phong thực hiện để quản trị sự đổi thay chính là giải pháp thay thế.

Quả thực là như vậy. Nếu họ tiếp tục trấn áp thì không có gì bảo đảm rằng họ có khả năng làm chủ diễn biến tình hình, cũng giống như Liên Xô trước đây công cuộc cải cách đã trào dâng như thác lũ vượt tầm kiểm soát và dù thế nào đi chăng nữa họ vẫn mất quyền lực. Do vậy, họ đang gặp phải một tình huống mang tên “sự lựa chọn của Hobson [sự lựa chọn bất đắc dĩ vì không còn cách nào khác – ND] hoặc là Catch 22 ['Catch-22' nghĩa là một khó khăn được giấu kín, hay một hoàn cảnh khó xử. Thành ngữ này xuất phát từ nhan đề cuốn sách xuất bản năm 1961 do tiểu thuyết gia Mỹ Joseph Heller viết về Thế chiến II. Nhân vật chính trong cuốn sách rất sợ bị giết nên tìm cách thuyết phục các sĩ quan rằng anh ta điên để khỏi phải lái máy bay ném bom. Tuy nhiên, các sĩ quan biết rằng những ai biết mình sợ hãi là những người không điên chút nào. Vì thế anh chàng này vẫn phải lái máy bay ra trận. – ND]

Họ có thể đàn áp đồng thời kéo theo sự kết thúc của chính mình hoặc là họ có thể cởi trói xã hội nhưng vẫn dẫn tới sự cáo chung tất định.

Tuy nhiên sự đời không đơn giản. Ngay cả khi nếu như chính quyền giảm bớt đàn áp thì những thành phần có ảnh hưởng lên Đảng Cộng sản, nền kinh tế và xã hội đã bị thương tổn tới mức mà khó có thể đảo ngược hoặc kìm giữ sự trượt dốc. Đó chính là nguyên nhân vì sao lại có sự ra đi của thành phần ưu tú và xuất hiện những cái bẫy hệ thống trong nền kinh tế. Tôi muốn bổ sung thêm những tác nhân khác góp phần làm gia tăng sự bất mãn của công chúng đối với chế độ: đó là mức độ bất bình đẳng xã hội, bất bình đẳng trong việc cung cấp các hàng hóa công cộng [trong đó có các dịch vụ công, dân thường, người nghèo bị làm khó là một ví dụ điển hình – ND], nạn ô nhiễm môi trường bao trùm cùng với tình trạng đồng lương trì trệ trong một nền kinh tế đang giảm tốc. Vì những lý do đó nên tôi đã thấy “ván bài cuối cùng” của Đảng Cộng sản Trung Quốc đang diễn ra trước mắt. Như vậy có thể nói quan điểm của tôi về quá trình hao mòn và suy tàn kéo dài của Đảng Cộng sản Trung Quốc có nhiều sắc thái hơn tiêu đề bắt mắt mà tờ Wall Street Journal đã sử dụng.

Câu hỏi:

Điều gì làm GS ngạc nhiên nhất về Tập Cận Bình kể từ khi ông ta trở thành người lãnh đạo của Đảng Cộng sản Trung Quốc từ năm 2012? Lúc đó GS đã cho rằng nhiều khả năng họ Tập sẽ bị hạn chế bởi ảnh hưởng của các nhà lãnh đạo kình địch và các lão thành của Đảng. Có vẻ như điều này đã không diễn ra ít nhất là cho tới giờ.

Trả lời:

Trong đa phần các giả thiết tôi thực ra không hề bị bất ngờ hay ngạc nhiên bởi Tập Cận Bình. Chính tôi là một trong số các nhà quan sát đã viết vào thời điểm Đại hội Đảng Cộng sản Trung Quốc lần thứ 18 rằng chúng ta không thể kỳ vọng một cuộc cải cách nào từ họ Tập và rằng chúng ta sẽ chứng kiến nhiều hơn những gì tương tự đã xảy ra từ năm 2009.

Tôi nghĩ rằng lời phán đoán đó về cơ bản đã được chứng minh là đúng. Duy nhất có một lĩnh vực mà họ Tập làm tôi ngạc nhiên đó là tốc độ mà ông ta đã thâu tóm trong tay mình quyền lực cá nhân như một lãnh tụ của Trung Hoa. Tôi từng dự trù, giống như đa số các nhà quan sát tình hình Trung Quốc lúc đó một giai đoạn kéo dài khoảng từ 2 tới 3 năm để củng cố quyền lực và điều này thì rõ ràng đã không xảy ra. Tuy vậy như tôi đã chỉ ra trên tờ Wall Street Journal rằng chúng ta không nên nhầm lẫn về quyền lực cá nhân của họ Tập cả về sức mạnh bao trùm trong Đảng lẫn khả năng thấu hiểu và nắm giữ quyền lực của ông ta. Tôi thấy cả hai khía cạnh đó đều mong manh.

Câu hỏi:

GS nói rằng họ Tập đã xác định rõ là không noi theo sự nghiệp của Gorbachov nhưng lại có thể lặp lại cái kết cục như Gorbachov. GS có thể giải thích vì sao không? Chúng tôi nghĩ về Gorbachov như một nhà lãnh đạo mở rộng tự do, bất chấp hậu quả ra sao, ông ta đã mở đường cho một sự nới lỏng và cởi mở chính trị, ngược lại với gì họ Tập đang thể hiện. Như vậy sự nghiệp của hai nhà lãnh đạo đó sẽ hội tụ ở đâu?

Trả lời:

Luận cứ của tôi về vấn đề này trong bài báo rất đơn giản: Họ Tập thù địch sâu sắc những gì mà Gorbachov đã làm ở Liên Xô trong giai đoạn cải tổ và không hề quan tâm chút nào tiến hành cải cách tương tự như thế bởi lẽ ông ta nghĩ rằng điều đó sẽ dẫn tới sự sụp đổ của Đảng và nhà nước Trung Quốc. Luận cứ của tôi cho rằng họ Tập nhiều khả năng sẽ gặt hái cùng một kết cục qua con đường chống đối lại cải cách chính trị và gia tăng đàn áp tàn nhẫn. Tôi tin rằng đàn áp đang gây căng thẳng và đã làm nứt gãy cả hệ thống và có thể đẩy nhanh sự sụp đổ của nó. Đó là lý do vì sao tôi so sánh Tập Cận Bình với Gorbachov. Chiến thuật có khác nhau nhưng kết cục thì tương tự.

Câu hỏi:

Trong đánh giá của GS về sự suy giảm uy tín chính trị của Đảng trong quần chúng nhân dân và ngay cả bộ máy quan chức Đảng, GS đã miêu tả lại trải nghiệm của mình tại một cuộc hội thảo chán ngắt khiến tê liệt cả đầu óc, nơi mà các học giả của Đảng đã thể hiện ra sự chán ngán như GS đã thấy. Thế nhưng chắc chắn rằng họ cũng không kém phần cứng nhắc như người máy dưới thời Hồ Cẩm Đào? Liệu những thông điệp rõ ràng được Đảng tuyên truyền, đặc biệt dưới thời của họ Tập sẽ có uy lực đối với nhiều người – chẳng hạn như yêu cầu Đảng phải là công cụ bảo đảm sự thống nhất và trẻ hóa quốc gia nhằm mang lại sức mạnh và sự phồn vinh cho Trung Quốc?

Trả lời:

Điều mà tôi đã chỉ ra ở cuối bài báo là: “Nhìn về phía trước, những nhà quan sát Trung Quốc cần phải tập trung sự chú ý vào các công cụ của chế độ phục vụ việc cai trị và những người được giao phó sử dụng các công cụ đó… Chúng ta cần quan sát cái ngày mà những nhân viên tuyên truyền của chế độ và bộ máy an ninh nội bộ sẽ trở nên không nghiêm chỉnh hoặc lỏng lẻo trong việc thực thi các lệnh của Đảng – thảng hoặc khi mà họ bắt đầu trở nên đồng cảm với những kẻ bất đồng chính kiến…”.

Đây là một câu ở thời tương lai – khả năng mà các nhân viên công lực của chế độ sẽ tỏ ra không nghiêm và lỏng lẻo hơn trong thi hành luật lệ. Tôi không chỉ ra rằng điều này đã xảy ra đối với các cơ quan tuyên truyền, truyền thông, đội ngũ kiểm duyệt, theo dõi Internet và mạng xã hội cùng bộ máy quan chức công an nhà nước.

Như vậy thì còn xa cái thời tương lai đó khi mà những nhân viên công lực không hề tỏ ra một chỉ dấu nào của sự lỏng lẻo hoặc bất tuân dân sự.

Điều mà anh nhắc đến là những gì tôi quan sát được về “những trí thức” trong hệ thống [của Đảng Cộng sản Trung Quốc – ND] và có chăng ở họ hành vi “người máy” – theo thuật ngữ của anh, tuy nhiên tôi tán đồng với cách gọi đó vì nó tạo ra cảm nhận mạnh mẽ hơn là dưới thời Hồ Cẩm Đào về vấn đề này. Vâng, tôi nghĩ đúng là như vậy và đó là một sự chuyển dịch về chất theo xu hướng hành động theo lề thói cũ nhiều hơn kể từ khi họ Tập cầm quyền và phát động chiến dịch mang tên “đường lối quần chúng” của mình vào mùa Hè 2013.

Tôi đã tham dự một vài hội nghị như vậy hàng năm – 5 cuộc riêng trong năm 2014, bao gồm 3 cuộc hội nghị do Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc bảo trợ và sự việc diễn ra tương tự trong một số năm trước đây cho nên tôi ở một vị thế khá thuận lợi để nhìn nhận, đánh giá sự thay đổi theo thời gian trong hành vi của “đội ngũ trí thức và cán bộ” của Đảng. Tôi cũng từng sống ở Trung Quốc từ năm 2009 tới 2010. Ngoại trừ chuyện kể về “sự trẻ hóa quốc gia”, tôi không thấy các khẩu hiệu và “những thông điệp rõ ràng” như anh vừa đưa ra đã thu nhận được sự cộng hưởng từ dân chúng. Tất cả những ai ở Trung Quốc mà tôi có dịp đối thoại đều không được “truyền cảm hứng” bởi những đợt sóng thần các khẩu hiệu trút ra ào ạt từ cỗ máy tuyên huấn, có nhiều khẩu hiệu được cho là phục vụ cho chính họ Tập.

Chuyện kể về sự trẻ hóa quốc gia có vẻ thu hút được nhiều hơn sự chú ý. Tuy vậy tôi cần nhắc lại với anh rằng hầu như mọi lãnh tụ Trung Hoa tính từ triều nhà Thanh như Lý Hồng Chương, Tôn Dật Tiên, Tưởng Giới Thạch, Mao, Đặng và các lãnh tụ trước họ Tập đều đề cập tới điều đã được bắt chước nhiều này. Cho nên họ Tập khó có thể là một nhân vật độc đáo và duy nhất. Một lần nữa trở nên hùng mạnh và do đó được thế giới nể trọng đã từ lâu là niềm khao khát hàng đầu của người Trung Hoa.

Nhân dân dường như rất lảng tránh sự gia tăng sùng bái cá nhân họ Tập diễn ra cùng với sự phá vỡ nguyên tắc ra quyết định và đồng thuận tập thể mà ban lãnh đạo Trung Quốc đã rất nỗ lực xây dựng và gìn giữ từ thời Mao Trạch Đông.

Câu hỏi:

Dưới thời họ Tập, Đảng Cộng sản Trung Quốc tiến hành cuộc tấn công mạnh chống lại sự bất đồng chính kiến, các nhóm xã hội dân sự độc lập và truyền thông của các nhà hoạt động chính trị độc lập như GS đã nêu. Vậy vì sao GS lại kỳ vọng rằng điều đó cuối cùng sẽ quay trở lại ám ảnh Đảng? Hiện nay Chính phủ dường như đã dập tắt mọi nguồn chỉ trích có tiềm năng hoặc lực lượng đối lập với rất ít phản ứng chống đối dữ dội. Vậy GS có kỳ vọng tình trạng này sẽ thay đổi hay không?

Trả lời:

Xin hãy xem lại câu trả lời trước của tôi về đàn áp đang gây nên tình trạng căng thẳng trong hệ thống và cần phải quan sát thận trọng những nhân viên công lực thực thi việc trấn áp trong các lĩnh vực đó. Nếu – và đó mới chỉ là nếu – họ bắt đầu buông lỏng việc thực thi công lực của mình thì khi đó hệ thống Đảng có thể bị bung ra khá nhanh. Thế nhưng hiện nay, cũng như anh, tôi nhìn nhận rằng “bộ máy cưỡng bức” còn rất mạnh và thực thi công việc của mình có hiệu quả. Đó là điều bất hạnh cho Trung Quốc, thế nhưng đó lại là thực tế.

Câu hỏi:

Điều gì sẽ xảy ra nếu như Đảng lựa chọn con đường mở rộng tự do chính trị? GS nói rằng đó sẽ là hy vọng tốt nhất để tránh một sự đổ vỡ cho Tập Cận Bình và liệu ông ta có thể bắt đầu lại đường lối chấp nhận sự tham dự rộng rãi cùng sự cởi mở hơn mà Trung Quốc dưới thời Giang Trạch Dân và Hồ Cẩm Đào đã từng chứng kiến. Tuy nhiên những nhà lãnh đạo Đảng dường như lại nhận thức rằng mở rộng tự do sẽ kích động các đòi hỏi xã hội, tạo nên áp lực và điều này đặt dấu chấm hết cho Đảng. Vậy thì họ sẽ bị nguyền rủa nếu như họ mở rộng tự do và nếu không mở rộng tự do họ cũng sẽ bị nguyền rủa một cách tương xứng không?

Trả lời:

Một lần nữa hãy cùng quay trở lại xem xét những gì mà Đảng đã thực hiện trong giai đoạn 2000-2008. Việc quay trở lại con đường cải cách chính trị có thể hình dung là nó sẽ được quản trị bởi Đảng, được thực thi từng bước, sự cởi mở chính trị và những thay đổi được tăng dần mà không mất đi sự điều hành và quyền lực. Đây không phải là điều chắc chắn nhưng những gì tôi biết về văn hóa chính trị và xã hội Trung Quốc thì đây chính là lựa chọn tốt hơn nhiều so với giải pháp đàn áp không qua tòa xử mà họ đang thực hiện. Bởi vậy tôi vẫn hy vọng điều đó sẽ có thể xảy ra.

Tuy vậy, quả thực tôi còn rất hồ nghi bởi lẽ xét theo cách thức mà Tập Cận Bình và Lưu Vân Sơn – phụ trách Ban Tư tưởng và Tuyên truyền – cùng các lãnh đạo cao cấp khác nghĩ về cải cách chính trị. Hơn nữa, tôi muốn ghi nhận rằng nền chính trị Trung Hoa tính từ thời Mao đã trải qua những chuỗi chu kỳ mở cửa - đóng cửa. Bình thường thì giai đoạn mở cửa kéo dài khoảng 5-6 năm và giai đoạn “đóng cửa ” khoảng 2-3 năm. Chúng ta đang ở năm thứ 7 của thời kỳ “đóng cửa”. Người lạc quan có thể nói rằng chúng ta đã quá hạn để bắt đầu giai đoạn “mở cửa”! Tôi rất muốn là một người lạc quan nhưng những phán đoán có phân tích của tôi, thật không may lại nói với tôi điều ngược lại.

C. B.

Dịch giả gửi BVN.