Diên Vỹ
Gửi Chu Giang, tuần báo Văn nghệ TP Hồ Chí Minh,
Khoa Ngữ văn Đại học Sư phạm Hà Nội
Bài viết này bàn về “thái độ chính trị” Nhã Thuyên thể hiện trong tập tiểu luận Những tiếng nói ngầm đăng trên Da Màu từ 18 đến 26 tháng 10 năm 2012. Nó phản hồi bài viết “Có giải thiêng lịch sử được không?” của Chu Giang đăng trên tuần báo Văn nghệ TP Hồ Chí Minh
số 256, xuất bản ngày 30 tháng 5 năm 2013. Theo quan điểm của tôi “thái
độ chính trị” của Nhã Thuyên không mâu thuẫn với một vị trí trong
trường đại học chính thống của nhà nước. Tôi là bạn đọc, không có thẩm
quyền gì để quyết định giữ Nhã Thuyên ở lại hay không, nhưng vẫn muốn
góp lời. Khi một tác phẩm đã được biết tới thì người đọc là người có
trách nhiệm với nó hơn.
Tuần báo Văn nghệ TP Hồ Chí Minh
không đăng ý kiến trái chiều. Khoa Ngữ văn Đại học Sư phạm Hà Nội đã
yêu cầu Nhã Thuyên thôi việc. Sau đó báo chí dòng chính chuyển sự chú ý
sang luận văn thạc sỹ về nhóm Mở Miệng Nhã Thuyên thực hiện và bảo vệ
năm 2010, một văn bản chưa được công bố rộng rãi. Như Chu Giang viết
trong số tiếp theo của Văn nghệ TP Hồ Chí Minh, loạt tiểu luận
của Nhã Thuyên không đáng bàn nhiều vì nó chỉ đăng trên internet, không
mang tính pháp quy như luận văn. Tôi tưởng bài viết của mình đã thành
“cũ” thì gần đây bắt gặp một bài báo lật lại Những tiếng nói ngầm với những phán xét nặng nề
khiến tôi lại thấy mình muốn lên tiếng. Khi tiếp cận một tác phẩm chúng
ta cần suy xét kĩ lưỡng từng câu chữ của nó chứ không nên căn cứ vào đề
tài nghiên cứu, đối tượng nghiên cứu hay một chuyện bên ngoài là tác
giả nhận được tài trợ của một tổ chức quốc tế để quy kết những điều xấu.
Nếu như người ta muốn phê phán những tư tưởng “sai lệch” thì tôi e rằng
việc lấy Nhã Thuyên ra làm đối tượng là một nhầm lẫn đáng tiếc. Để góp
lời vào một câu chuyện chung, tôi xin gửi bài viết của mình cho các diễn
đàn, báo chí.
Hà Nội ngày 01 tháng 08 năm 2013
___________________
1. Giới thiệu
Trước cùng một văn bản người ta có thể
có những đọc hiểu rất khác nhau. Dù không đồng tình, tôi xin ghi nhận
cách Chu Giang tiếp cận chuỗi tiểu luận Những tiếng nói ngầm của Nhã Thuyên với bài viết “Có giải thiêng lịch sử được không?” đăng trên trang 16-17 tuần báo Văn nghệ TP Hồ Chí Minh
số 256, bộ mới, xuất bản ngày 30 tháng 5 năm 2013. Theo tôi hiểu, Chu
Giang quan tâm đến việc đánh giá thái độ chính trị của người viết thể
hiện qua tác phẩm. Ông cho rằng Nhã Thuyên đã lựa chọn một vị trí rõ
ràng là chống đối chính quyền và phỉ báng lịch sử dân tộc, giống như
những tác phẩm, tác giả mà cô ca tụng. Một người có thái độ chính trị
như vậy theo ông không đủ tư cách để đảm nhận công tác giáo dục văn học
trong nhà trường xã hội chủ nghĩa và bài viết của ông đề gửi Khoa Văn
trường Đại học Sư phạm Hà Nội, nơi Nhã Thuyên công tác. Đó là một nỗ lực
bảo vệ thế hệ trẻ, chính quyền hiện thời và lịch sử của dân tộc đã qua.
Nỗ lực này không phải là vô ích; tuy nhiên, tôi hiểu Nhã Thuyên khác
với Chu Giang nên mong được trao đổi.
Tại thời điểm này cá nhân tôi đang làm
việc cho một cơ quan nhà nước, có lòng tự hào dân tộc, kính trọng Hồ Chí
Minh và ủng hộ sự lãnh đạo của Đảng. Tuy vậy tôi vẫn xin được bất đồng
với tất cả những luận điểm của Chu Giang về Nhã Thuyên. Thái độ chính
trị của Nhã Thuyên nếu đúng như Chu Giang mô tả có mâu thuẫn với nhiệm
vụ giảng dạy văn học trong nhà trường chính thống hay không, không phải
là điều mà tôi quan tâm bởi thực sự tôi thấy Nhã Thuyên không có thái độ
như thế. Trong bài viết này, tôi sẽ trình bày cách hiểu của tôi về thái
độ chính trị Nhã Thuyên thể hiện qua chuỗi tiểu luận Những tiếng nói ngầm
đăng trên Da Màu từ 18 đến 26 tháng 10 năm 2012. Tôi cho rằng cô ấy đã
thể hiện một thái độ đúng đắn với đạo đức của một người làm công tác
nghiên cứu và phê bình văn học. Đó là một thái độ trung lập với các đảng
phái chính trị và chế độ xã hội nhưng cam kết theo đuổi trí tuệ và các
giá trị nhân văn trong phạm vi nghiên cứu của mình. Theo tôi đây không phải là thái độ đúng đắn duy nhất nhưng đó là một lựa chọn cần được tôn trọng nếu như ngành nhân văn của Việt Nam muốn đem lại những giá trị nhân văn cho đời sống. Những tiếng nói ngầm
chưa tìm được chỗ đứng trên diễn đàn văn học chính thống (Da Màu là một
diễn đàn văn học mạng phi chính thống) nhưng việc Nhã Thuyên giảng dạy
tại Khoa Ngữ văn, Đại học Sư phạm Hà Nội là một dấu hiệu đáng mừng hơn
là đáng lo.
2. Vị trí của nhà phê bình: trung lập với các đảng phái chính trị, chế độ xã hội và cam kết với những giá trị nhân văn
Tôi không thấy Nhã Thuyên lựa chọn vị
trí ca tụng “những tiếng nói ngầm”. Nhã Thuyên lựa chọn tìm hiểu “một
phiến cảnh thơ ca còn chưa sáng rõ” và đã làm điều đó với sự trân trọng
đối tượng nghiên cứu của mình. Người nghiên cứu, ngay cả khi tìm hiểu kẻ
thù hay những tội nhân bị cả xã hội nguyền rủa, có lẽ cũng cần giữ cái
đức ấy.
Tôi xin dẫn lại đoạn văn trong lời ngỏ
của Nhã Thuyên mà chính Chu Giang đã trích: “Tôi muốn làm nổi bật lên
qua các tiểu luận hình ảnh của một không gian văn học năng động với
những tác giả tỏ ra cam kết với lựa chọn phản biện và đổi mới văn
chương, những người dường như đang giữ chặt lấy vị trí bên lề của mình
để nuôi dưỡng một kinh nghiệm chống đối, nuôi dưỡng tiềm năng sáng tạo
một năng lực chống đối, sáng tạo một thế giới thay thế.”
Khi đọc đoạn văn bản này tôi để ý đến
việc Nhã Thuyên dùng hai từ “tỏ ra” và “dường như” để bày ra một thái độ
cẩn trọng. Còn không gian văn học đó có “năng động” hay không thì tùy
quan niệm của từng người. Tôi đồng tình với cách dùng từ “năng động” của
tác giả và không cho rằng tính từ ấy có nghĩa ngợi ca. Những sáng tác
và ấn phẩm phi chính thống đang có đời sống của chúng. Dòng văn học phản
kháng tồn tại trong bất cứ một chế độ xã hội nào chứ không phải chỉ là
sản phẩm riêng của Việt Nam.
Đoạn văn vừa trích dẫn chỉ thể hiện đối
tượng nghiên cứu của tác phẩm còn vị trí của người nghiên cứu được Nhã
Thuyên trình bày ở một đoạn văn khác trong lời ngỏ: “Tôi đang ở giữa cái
bên lề và trung tâm, ở giữa hiện tại và quá khứ, ở giữa những đứt gãy
và kết nối, giữa những phân lập và sự nhập nhằng, giữa sự sáng tỏ và rối
loạn, giữa sự đi lên và thoái hóa, tôi đang đứng chênh vênh để nhìn ra
bên ngoài và nhìn vào bên trong, vừa như kẻ ngoại cuộc vừa như người
trong cuộc, nhưng là lựa chọn không đứng về phía sự trấn áp.”
Vị trí Nhã Thuyên lựa chọn là sự chênh
vênh ở giữa. Chu Giang trích dẫn lại rằng Nhã Thuyên lựa chọn “không
đứng về phía trấn áp” và tự ngầm hiểu phía trấn áp là phía chính quyền.
Thật ra bất cứ một cá nhân nào cũng có thể trấn áp những người khác.
Theo tôi hiểu, “không đứng về phía trấn áp” có nghĩa là nhà phê bình
không tìm hiểu dòng văn học phản kháng với sẵn mong muốn trấn áp nó.
Nhã Thuyên không viết phê bình với sự
khách quan lạnh lùng của khoa học. Cô ấy chọn một đường hướng nghiên cứu
nhân văn cam kết với sự trân trọng giá trị văn chương của “những hiện
diện vắng mặt”. Sự trung lập mà tôi muốn nói ở đây là sự trung lập với
các tham vọng chính trị nhằm xây dựng hay lật đổ một chính quyền. Nhã
Thuyên đã rất kỹ tính khi không tự mình dùng một từ ngữ nào thể hiện
định kiến với chính quyền và lịch sử dân tộc. Không biết nhầm lẫn của
Chu Giang đã diễn ra như thế nào nhưng toàn bộ những từ ngữ thể hiện
định kiến với chính quyền và lịch sử dân tộc là của các tác giả và tác
phẩm mà Nhã Thuyên nghiên cứu hoặc chúng mô tả một vấn đề là đối tượng
quan tâm của các tác giả và tác phẩm đó. Tôi đã cất công tìm xem cụm từ
“sự thống trị dai dẳng của tư tưởng Hồ Chí Minh” mà Chu Giang trích dẫn
được Nhã Thuyên sử dụng trong trường hợp nào và tìm thấy nó trong một
câu viết tại đó nó được nhắc tới như một vấn đề mà các nhà thơ phản
kháng quan tâm. Trong khi các nhà thơ phản kháng bày tỏ thái độ chống
đối chế độ thì Nhã Thuyên không chọn vị trí đó. Người ta có thể đặt ra
câu hỏi rằng tại sao Nhã Thuyên lại hứng thú với không gian văn học phản
kháng nếu như cô ấy không muốn trấn áp hay tuyên truyền những luận điểm
chống chính quyền. Tôi không biết rõ câu trả lời, và cũng không cần
phải biết, nhưng nếu thử suy đoán, ta có thể thấy những lý do rất con
người. Sự cấm kỵ một số đề tài nghiên cứu trong nhà trường có thể đã
khơi gợi trí tò mò của nhà nghiên cứu. Cũng có thể cô ấy giàu lòng trắc
ẩn với các thân phận bên lề. Hoặc thơ ca phản kháng có những giá trị văn
chương thực sự cuốn hút.
3. Vấn đề nghiên cứu của Những tiếng nói ngầm: Mối quan hệ giữa thơ ca và chính trị
Tôi đã dành nhiều công sức để đọc các
tiểu luận của Nhã Thuyên và thấy rằng nhà phê bình này xác định công
việc của mình là đi tìm giá trị văn chương của những tiếng nói chống đối
chứ không phải là phán xét thái độ chính trị của những tiếng nói
ấy. Dòng văn học ngầm thường hấp dẫn người đọc bởi thái độ chính trị của
nó, và Nhã Thuyên muốn hướng sự quan tâm của mình và bạn đọc sang một
vấn đề khác: tính văn học nghệ thuật của những sáng tác có đặc trưng
chính trị đó. Có thể nói văn học nghệ thuật không tách khỏi chính trị,
nhưng chúng cũng không trùng khớp hoàn toàn nên tra vấn mối quan hệ giữa
thơ ca và chính trị là một lao động trí tuệ có ý nghĩa. Với tôi, cách
đặt vấn đề của nhà phê bình không hề gượng ép, nó hợp với những băn
khoăn của tôi. Tôi không sẵn một tâm thế ngợi ca dòng văn học phản
kháng. Tôi đã gặp những tác phẩm mà nếu không phải là bàn chuyện chính
trị thì chẳng đáng chú ý vì chúng không có gì thú vị về ý tưởng hay ngôn
từ. Ở một chiều khác, tôi nghĩ rằng không tìm hiểu giá trị văn chương
của dòng văn học này thì không công bằng, với bản thân mình và nhất là
với văn chương.
Chu Giang có thể không thừa nhận những
giá trị văn chương của các tác phẩm và tác giả như Nhã Thuyên nêu ra,
nhưng Nhã Thuyên không hề ca ngợi lập trường chống chế độ và phỉ báng
lịch sử. Nhã Thuyên chỉ nhận định rằng trong lịch sử văn học Việt Nam
thì dòng văn học phản kháng mà cô nghiên cứu đặt ra những câu hỏi về mối
quan hệ giữa nhà thơ và thể chế, trình diễn những quan niệm mới về thi
ca, và để lại một vài bài thơ làm cô xúc động. Nhã Thuyên xúc động trước
Nguyễn Quốc Chánh chắc chắn không phải là vì cô có chung quan điểm
chống chế độ và phỉ báng lịch sử mà vì ông là một con người có những nỗi
đau, những tìm tòi và những câu thơ đẹp. Cô viết: “Đến giờ, tôi vẫn xúc
động khi lần giở những trang sách cũ, lần giở những trang mạng để đọc
ông, không phải một biểu tượng của chịu đựng và phản kháng, mà như một
thi sĩ, kẻ luôn tìm cách vượt qua những giới hạn của cá nhân mình để tra
vấn những tiềm năng thơ ca mới, những không gian mới cho thơ.” Chu
Giang phê phán tư tưởng của Nguyễn Quốc Chánh, tuy nhiên điều này lại
không hề liên quan tới Nhã Thuyên bởi cô không quan tâm tới việc phán
xét thái độ chính trị của các tác giả đúng hay là sai, lợi hay hại cho
sự phát triển kinh tế, chính trị, xã hội của đất nước. Nhã Thuyên không
thể trả lời câu hỏi nghiên cứu của Chu Giang vì đây không phải là công
trình cộng tác giữa Nhã Thuyên và Chu Giang. Chu Giang sẽ cần tự viết
riêng một tập tiểu luận khác để phát triển cách nhìn của mình. Những tiếng nói ngầm là sự xử lý hai câu hỏi nghiên cứu chính:
- Mối quan hệ giữa nhà thơ về thể chế được gợi ra như thế nào từ những tiếng nói ngầm?
- Đâu là những đóng góp mang tính thi ca của những tiếng nói ngầm?
Theo tôi đó là những câu hỏi nghiên cứu có chất lượng – nghĩa là chúng đáng để hỏi và có thể trả lời.
Khi một nhà phê bình tìm kiếm giá trị
văn chương của dòng văn học ngầm thì chưa chắc ấy đã là một sự thiên vị
bởi càng khát khao nhìn thấy cái hay cái đẹp thì người ta lại càng phải
chất vấn những gì mình gặp. Nhã Thuyên chất vấn những tiếng nói ngầm một
cách quyết liệt, nhưng không phải là chất vấn về tính đúng sai của quan
điểm chính trị. Như tôi đã trình bày ở trên, đó không phải là câu hỏi
nghiên cứu Nhã Thuyên đặt ra. Cô chất vấn tính thi ca và diễn đạt những
chất vấn của mình với một thứ ngôn ngữ tôn trọng mọi người. Những người
chờ đợi một thứ ngôn ngữ nhạo báng dòng văn học chống đối có thể thất
vọng, nhưng những người có một số khúc mắc về giá trị văn chương của
dòng văn học này có thể tìm thấy những sẻ chia. Nhã Thuyên không chỉ
trình bày về các đóng góp của những tiếng nói ngầm mà còn chỉ ra những
nguy cơ mà thơ ca phản kháng chế độ có thể rơi vào. Từ những phần viết
của Nhã Thuyên tôi nhìn thấy ba nguy cơ chính. Một là phản kháng chế độ
có thể bị biến thành một yếu tố câu khách. Nó thỏa mãn sự hiếu kỳ của
người đời hoặc có thể tận dụng cho các mưu đồ chính trị. Hai là thơ ca
phản kháng có thể không có giá trị thơ ca mà chỉ giống như việc người ta
chống đối hoặc ủng hộ chế bộ bằng các hành vi khác. Ba là thơ ca phản
kháng có khi cũng chỉ là sản phẩm nô lệ mà thôi. Cô viết: “Có điều, tự
do là bất khả nếu chúng ta chỉ là sản phẩm nô lệ, dù ngợi ca hay chống
đối…” Ở tiểu luận “Thơ ca của sự phủ định và sự phủ định thơ ca”, Nhã
Thuyên gợi ra rằng tính chính trị của thơ ca không thể chỉ hiểu đơn giản
là sự quan tâm tới việc chống đối hoặc ủng hộ chế độ. Thơ phản kháng
cũng chẳng khác vì những văn bản tuyên truyền mà chính nó ghét bỏ nếu
như nó không đạt tới tính chính trị của thơ ca- sự khơi dậy những điều
mới mẻ.
Tóm lại, với cách đọc hiểu của tôi, tác phẩm Những tiếng nói ngầm
của Nhã Thuyên về cơ bản là một nghiên cứu mang tính chất vấn chứ không
phải là một trình hiện những luận điểm ca tụng. Nếu có cái gì đó khiến
người ta có thể nhầm lẫn với sự tán dương thì ấy là sự trân trọng tác
giả dành cho đối tượng nghiên cứu, sự tìm tòi và nâng niu những giá trị
nhân văn.
4. Lời kết
Tác phẩm phê bình của Nhã Thuyên “có vấn
đề” có lẽ chủ yếu là vì nó tìm hiểu một chủ đề bị cho là cấm kỵ. Cô
nghiên cứu một mảng thơ ca viết bởi những người chống lại các định chế
xã hội, nhưng điều đó hoàn toàn không có nghĩa là cô ra sức ủng hộ sự
chống chế độ và giải thiêng lịch sử. Lẽ dĩ nhiên người ta có thể lý luận
rằng những xúc động của Nhã Thuyên trước dòng văn học ngầm có thể xui
khiến người đọc có cảm tình với dòng văn học này và từ đó họ có thể bị
tiêm nhiễm những quan điểm, ngôn ngữ độc hại nào đó. Cứ cho là có khả
năng như vậy đi thì tôi nghĩ rằng khả năng đó là quá nhỏ. Văn chương của
Nhã Thuyên không phải là thứ dễ đọc. Người đọc của cô là những người có
học và tự chủ về lập trường chính trị.
Chu Giang và Nhã Thuyên là những người
phê bình ở những thế hệ cách nhau khá xa. Trong đời sống chính trị của
cả nước, có những chủ đề cấm kỵ thời xưa nay đã được đem ra thảo luận
công khai trước Quốc hội, ví dụ như luật hôn nhân đồng tính và đề xuất
đổi tên đất nước. Có cần coi dòng văn học phản kháng là một đề tài cấm
kỵ nữa không? Về bản chất, dòng văn học này khác với các vấn đề xã hội
nêu trên ở chỗ nó công khai chống lại chính quyền hiện thời. Tôi không
cho rằng các diễn đàn chính thống của nhà nước cần ủng hộ dòng văn học
này bằng cách xuất bản những tác phẩm của nó hay đem vào nội dung giảng
dạy của nhà trường phổ thông. Tuy nhiên, tôi cũng không cho rằng cần
phải cản trở và loại trừ những nỗ lực tìm hiểu dòng văn học phản kháng
hay quy định sẵn rằng bất cứ nghiên cứu nào về dòng văn học này cũng
phải nói xấu nó. Chúng ta có thể cần quan tâm tới thái độ chính trị của
một người để xét duyệt một vị trí trong nhà trường chính thống, thì ngay
cả khi ấy thái độ chính trị Nhã Thuyên thể hiện ở Những tiếng nói ngầm
là một thái độ mang tính xây dựng nên được hệ thống trân trọng. Việc cô
có một vị trí ở Khoa Văn trường Đại học Sư phạm đem lại môt hình ảnh
tốt đẹp về một chính quyền tôn trọng tự do tư tưởng và ngôn luận. Đấy
chẳng phải là một thành tựu hay sao?
© 2013 Diên Vỹ & pro&contra
SHARE
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét